უკრაინაში, მდინარე დნეპრზე არსებული კახოვკას კაშხალი 2023 წლის 6 ივნისს დაინგრა. კაშხალთან დაგუბებული წყალსაცავი მნიშვნელოვანი რესურსი იყო ზაპორიჟიას ბირთვული ელექტროსადგურის (ZNPP) უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად - ემსახურებოდა ბირთვული ობიექტის გაგრილების სისტემას, რომელიც აუცილებელია რადიოაქტიური დაშლის შედეგად გამოყოფილი სითბოს მოსაშორებლად. ეს სითბო გროვდებოდა როგორც მომუშავე/ გამორთულ რეაქტორებში, ისე გამოყენებული საწვავის შესანახ აუზებში, რომლებიც ელექტროსადგურის ტერიტორიაზე მდებარეობს.

ბირთვულ ელექტროსადგურზე განთავსებული ინფრასტრუქტურის გამოსაყენებლად წყალი კახოვკას წყალსაცავიდან იტუმბება და გაციების სისტემაში მიედინება. 6 ივნისს მომხდარი აფეთქების შემდეგ წყალსაცავის წყლის დონემ დაიწყო საათში 5 სანტიმეტრით ვარდნა. მას შემდეგ, რაც სიღრმე 12,7 მეტრს ქვემოთ ჩამოვიდა, წყლის ამოტუმბვა ვეღარ ხერხდება.

ამ პერიოდში მეცნიერები და ექსპერტები ბირთვული უსაფრთხოების მდგომარეობას ზაპოროჟიას ელექტროსადგურზე ახასიათებდნენ, როგორც „მდორედ მიმდინარე კატასტროფას.“

რაფაელ მარიანო გროსი, გაეროს ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს (IAEA) გენერალური დირექტორი, 2023 წლის 13 ივნისს ზაპორიჟიას ბირთვულ ელექტროსადგურს ეწვია. ეს იყო IAEA-ის მესამე ვიზიტი ზაპორიჟიას ქარხანაში გროსის ხელმძღვანელობით 2022 წლის თებერვალში რუსეთის უკრაინაში სრულმასშტაბიანი შეჭრის შემდეგ.

„ჩვენ გვჯერა, რომ სიტუაციის შესაფასებლად საკმარისი ინფორმაცია შევიკრიბეთ“, - თქვა მარიანო გროსიმ ვიდეოში, ”და ჩვენ გავაგრძელებთ იქ სიტუაციის მუდმივ მონიტორინგს, რათა დავეხმაროთ ბირთვული ავარიის თავიდან აცილებას”,

13 ივლისს IAEA-ის ექსპერტებმა მოინახულეს საიტის გაგრილების აუზი - წყლის ერთ-ერთი მთავარი ობიექტი, რომელიც ჯერ კიდევ ხელმისაწვდომია ქარხნის გაგრილების საჭიროებისთვის - და დაადასტურეს მისი იზოლაციის მთლიანობა და გაჟონვის არარსებობა. ისინი ასევე აკვირდებოდნენ ქარხნის მუშაობას იზოლაციის კარის შემდგომი გამყარების მიზნით, გარე მხარეს დამატებითი გამაგრების ბარიერების განთავსებით.

2023 წლის ივლისის ბოლოსათვის IAEA-ის ექსპერტები აგრძელებენ სიტუაციის ზედმიწევნით მონიტორინგს ZNPP-ის ექვსი რეაქტორის გასაგრილებლად წყლის ხელმისაწვდომობასთან და სხვა არსებითი ბირთვული უსაფრთხოებისა და უსაფრთხოების ფუნქციებთან დაკავშირებით. IAEA-ის ექსპერტების ჯგუფმა განაცხადა, რომ ობიექტზე წყლის მიწოდება რჩება შედარებით სტაბილური, წყალსაცავში წყლის დონე მცირდება დაახლოებით 1 სანტიმეტრით დღეში გამოყენებისა და აორთქლების გამო. ადგილზე რამდენიმე თვისთვის გამოსაყენებლად საკმარისი წყალი რჩება.

ამასთან, აღსანიშნავია, რომ 2023 წლის ივლისის თვის მანძილზე ZNPP-მა რამდენჯერმე დაკარგა კავშირი მთავარ 750 კილოვოლტ (კვ) ელექტროგადამცემ ხაზთან და ელექტროენერგიისთვის გამოიყენა 330 კვ სარეზერვო ხაზი. ეს ფაქტი კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს ობიექტის უსაფრთხოების მყიფე მდგომარეობას სამხედრო კონფლიქტის დროს. ბირთვულ ელექტროსადგურებს სჭირდებათ ენერგია რეაქტორის გაგრილებისთვის და ბირთვული უსაფრთხოებისა და დაცულობის არსებითი ფუნქციების უზრუნველსაყოფად

ნაღმები ზაპორიჟიას ბირთვული ელექტროსადგურის ტერიტორიაზე და მის შემოგარენში

2023 წლის 24 ივლისს, IAEA-ს გენერალური დირექტორის განცხადებით, ობიექტზე მომუშავე დამკვირვებელმა ექსპერტებმა ZNPP-ის ტერიტორიის პერიფერიაზე ქვეითსაწინააღმდეგო ნაღმები დააფიქსირეს. 2023 წლის 23 ივლისს ქარხნის ტერიტორიის მახლობლად IAEA-ის გუნდის წევრებმა შეამჩნიეს რამდენიმე ნაღმი ბუფერულ ზონაში, უბნის შიდა და გარე პერიმეტრულ ბარიერებს შორის. ექსპერტებმა განაცხადეს, რომ ეს ნაღმები იყო მოშორებით, აკრძალულ ზონაში, სადაც პერსონალი არ ხვდება. IAEA-ის ჯგუფმა ვერ დააფიქსირა ნაღმის არსებობა შიდა პერიმეტრში.

„IAEA-თვის ცნობილი იყო ნაღმების არსებობის შესახებ ტერიტორიის პერიმეტრის გარეთ და ასევე კონკრეტულ ადგილებში შიგნით. ჩვენმა გუნდმა მიაწოდა ეს ინფორმაცია ელექტროსადგურს [ადმინისტრაციას] და მათ უთხრეს, რომ ეს არის სამხედრო გადაწყვეტილება და [ნაღმები განთავსებულია] სამხედროების მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე“, - თქვა გენერალურმა დირექტორმა გროსიმ.

კირილო ბუდანოვმა, უკრაინის სამხედრო დაზვერვის უფროსმა და GUR-ის სააგენტოს ხელმძღვანელმა, ივლისის დასაწყისში ტელემედიაში გამოსვლისას დაადანაშაულა რუსეთი ზაპორიჟიას ბირთვული სადგურის დამატებით დანაღმვაში.

პრეზიდენტი ზელენსკი ამბობს, რომ რუსეთი გეგმავს ზაპორიჟიას ბირთვული სადგურის საბოტაჟს: “...რუსული ძალები ამზადებდნენ „ტერორისტულ აქტს“ ზაპორიჟიას ატომურ სადგურზე,“- ამის შესახებ ზელენსკიმ სოციალურ ქსელში გავრცელებულ ვიდეომიმართვაში განაცხადა.

„ბირთვულ ობიექტზე ასეთი ასაფეთქებელი ნივთიერებების არსებობა შეუსაბამოა IAEA-ის უსაფრთხოების სტანდარტებთან და ბირთვული უსაფრთხოების საჭიროებებთან და ქმნის დამატებით ფსიქოლოგიურ ზეწოლას ობიექტის პერსონალზე“, - აცხადებს რაფაელ მარიანო გროსი.

2023 ივლისის ბოლოსათვის IAEA-ს ექსპერტებმა, რომლებიც იმყოფებოდნენ ZNPP-ში, ჩაატარეს ინსპექტირება და რეგულარული გასეირნება ადგილზე, მძიმე სამხედრო აღჭურვილობის გარეშე. IAEA, ასევე, უწყვეტად ითხოვს ZNPP-ის რეაქტორების და მათი ტურბინის დარბაზების სახურავებზე დაშვებას, მათ შორის მე-3 და მე-4 ერთეულების გადახურვებზე, რომლებიც განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს. თუმცა დღემდე მათ ამ ტერიტორიაზე დაშვების უფლება ვერ მიიღეს.

ექსპერტებმა მოინახულეს რეაქტორის მე-6 მთავარი სამართავი ოთახი, გადაუდებელი დახმარების კონტროლის ოთახი, ოთახები, სადაც განთავსებულია უსაფრთხოების სისტემების ელექტრული კაბინეტები და ტურბინების დარბაზის ნაწილები, სადაც ნახეს წყლის ძირითადი ტუმბოები, ტურბინის ზეთის მთავარი ავზი და მთავარი კონდენსატორი. მიუხედავად იმისა, რომ გუნდმა ვერ შეძლო ტურბინის დარბაზში ყველა ტერიტორიის დათვალიერება, მათ არ დააფიქსირეს ნაღმები ან ასაფეთქებელი ნივთიერებები.

2023 წლის 22 ივლისის საღამოს IAEA-ს ჯგუფმა გაიგონა რამდენიმე აფეთქების ხმა , რომელიც მოდიოდა ქარხნიდან მოშორებით ადგილიდან.

IAEA-ის ინფორმაციით, ბირთვულმა ელექტროსადგურმა ზაპორიჟიაში დაიწყო მე-4 რეაქტორის გეგმიური გადასვლა ცივიდან ცხელზე, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ ჩატარდა შესაბამისი ტესტები და ბლოკი თბება. მე-4 ბლოკი სავარაუდოდ 25 ივლისს მიაღწევს ცხელი გამორთვის სტატუსს. ამის შემდეგ, მე-5 რეაქტორი , რომელიც ახლა ცხელ გამორთვაშია, განთავსდება ცივ გამორთვაში, რათა განახორციელოს პრევენციული ტექნიკური სამუშაოები, რომლებიც შესაძლებელია მხოლოდ ცივ გამორთვაში. დანარჩენი დანაყოფები ცივ გამორთვაშია. როგორც ადრე იტყობინებოდნენ, უკრაინის ეროვნულმა მარეგულირებელმა - SNRIU-მ გასცა მარეგულირებელი ბრძანებები ექვსივე ერთეულის ფუნქციონირების შეზღუდვის შესახებ ცივ გამორთვამდე.

მდგომარეობა ხმელნიცკის (KhNPP), რივნეს (RNPP), სამხრეთ უკრაინის (SUNPP) და ჩერნობილის (ChNPP) ობიექტებზე

მიმდინარე წლის იანვრიდან IAEA-ის ექსპერტები, ასევე, მუდმივად იმყოფებიან უკრაინის სხვა ბირთვულ ელექტროსადგურებში - ხმელნიცკის (KhNPP), რივნეს (RNPP), სამხრეთ უკრაინის (SUNPP) და ჩერნობილის (ChNPP) ობიექტებზე. IAEA-ის გუნდები აცხადებენ, რომ ობიექტიები აგრძელებენ საქმიანობას და ინარჩუნებენ საწვავის შევსების განრიგს გამოწვევების მიუხედავად. ისინი ასევე ადასტურებენ, რომ ოთხ ობიექტზე არ არსებობს ბირთვული უსაფრთხოებასთან ან დაცულობასთან დაკავშირებული პრობლემები. IAEA-მ ამ კვირაში ჩაატარა პერსონალის როტაცია ჩერნობილში, ხოლო IAEA-ის ექსპერტთა ახალი გუნდი 24 ივლისს რივნეს ატომურ ელექტროსადგურზე მივიდა. ახალი გუნდები ხმელნიცკისა და სამხრეთ უკრაინის ობიექტებზე ასევე მალე ჩავლენ, რათა ჩაანაცვლონ იქ მყოფი IAEA-ის გუნდები.

უახლოეს მომავალში IAEA გააგზავნის ფაქტების დამდგენ მისიას კიევსა და ხარკოვში, რათა დაეხმაროს უკრაინას რადიოაქტიური წყაროების უსაფრთხოებისა და დაცულობის უზრუნველყოფაში. მსგავსი რადიოაქტიური წყაროები ჩვეულებრივ ფართოდ გამოიყენება მშვიდობიანი ობიექტების ფუნქციონირებისას, მაგალითად, საავადმყოფოებში და წარმოებაში. IAEA-ის მხარდაჭერისა და დახმარების მისია უკრაინაში მოამზადებს შეფასებას - რადიოაქტიური წყაროების უსაფრთხოებისა და დაცულობის შესახებ - ISAMRAD. ამ შეფასების ფარგლებში IAEA-ის მისია ასევე განსაზღვრავს საჭიროებებს და სხვა მოთხოვნებს. „ეს არის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დახმარების სფერო, რომელშიც უკრაინის მოთხოვნით IAEA ჩაერთვება“, - განაცხადა გენერალურმა დირექტორმა რაფაელ მარიანო გროსიმ.

IAEA-ის მხარდაჭერისა და დახმარების მისია ჩავა კიევში და ეწვევა ხარკოვის ინსტიტუტებსა და ობიექტებს, რათა შეაფასოს იქ ბირთვული უსაფრთხოებისა და დაცულობის ვითარება.